Słownik pojęć i symboli liturgicznych

Kult Najświętszego Serca Jezusa wywodzi się bezpośrednio z objawień św. Małgorzacie Marii Alacoque, wizytce z Paray-le-Monial we Francji, choć znany był już w średniowieczu. W oktawie Bożego Ciała 1675 r. podczas czwartego, największego objawienia w czasie adoracji Najświętszego Sakramentu Chrystus powiedział Małgorzacie: „Oto Serce, które bardzo umiłowało ludzi, że niczego im nie szczędziło […] W zamian od większości ludzi doznaje tylko niewdzięczności przez ich nieuszanowanie i świętokradztwa, przez ich oziębłość i pogardę, z jaką odnoszą się do Mnie w tym Sakramencie miłości”. Chrystus powiedział, że największy ból sprawia Mu oziębłość osób poświęconych Mu. Zażądał, aby w pierwszy piątek po oktawie Bożego Ciała odbywała się szczególna uroczystość, która uczci Jego Serce. Wierni w tym dniu w Komunii św. mają wynagradzać zniewagi „jakich to Serce doznało podczas wystawienia na ołtarzach”. Chrystus obiecał też tym, którzy będą oddawać cześć Jego Sercu i starać się aby ta cześć była coraz powszechniej oddawana, że Jego Serce „rozszerzy się nad nimi i roztoczy nad nimi wpływ”. Chrystus obdarzy te osoby łaskami potrzebnymi w ich stanie, zachowa pokój w ich rodzinach, a także będzie je pocieszał w utrapieniach. Będzie ich pewną ucieczką w życiu, a szczególnie w godzinie śmierci. Będzie błogosławił ich przedsięwzięciom i domom, w których będzie czczony wizerunek Jego Serca. Osoby te staną się gorliwe i szybko osiągną doskonałość.

Mimo powściągliwości Kościoła wobec nowych form kultu i nabożeństw ta forma znalazła nie tylko aprobatę hierarchii kościelnej, ale także jej gorące poparcie. Oficjalne zatwierdzenie tego kultu nastąpiło jednak dopiero w 1856 r. Pius IX ustanowił wówczas liturgiczne święto Najświętszego Serca Jezusa w piątek po oktawie Bożego Ciała, z osobnym formularzem mszalnym. Leon XIII poświęcił ludzkość Najświętszemu Sercu i w 1899 r. wydał z tej okazji encyklikę.

Kult Najświętszego Serca Jezusa obejmuje tez praktykę pierwszych piątków miesiąca. Chrystus powiedział św. Małgorzacie: „Przyrzekam w nadmiarze miłosierdzia mojego, że miłość moja udzieli tym wszystkim, którzy komunikować będą w pierwsze piątki przez dziewięć miesięcy z rzędu, łaskę pokuty, iż nie umrą w niełasce mojej bez sakramentów świętych, a Serce moje będzie im pewną ucieczką w ostatniej godzinie życia”. W polskich kościołach zazwyczaj w pierwsze piątki odprawia się Mszę św. wotywną o Najświętszym Sercu Jezusa, a po mszy ma miejsce nabożeństwo: Litania do Serca Pana Jezusa z aktem wynagradzającym lub aktem poświęcenia rodzaju ludzkiego Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Przez cały czerwiec odprawiane są nabożeństwa oparte na tej litanii. Po Mszy św. w przypadającą w czerwcu uroczystość Bożego Ciała odmawiana jest Litania do Najświętszego Serca Pana Jezusa i akt wynagradzający. W modlitewnikach można tez znaleźć tekst „Aktu intronizacji Najświętszego Serca Jezusa w rodzinie”. Jest to modlitwa, którą po pewnym duchowym przygotowaniu odmawiają wszyscy członkowie rodziny, uznając w niej Serce Jezusa za „głowę rodziny”. Przyrzekają „strzec łaski uświęcającej i jednoczyć się z Jezusem w częstej Komunii św.”.

Kult Najświętszego Serca Jezusa, choć dopiero dzięki objawieniom św. Małgorzaty przybrał formę liturgiczną, istniał w Kościele niemal od początku. Żywy był u wielu Ojców Kościoła i świętych, m.in. św. Augustyna, św. Bernarda z Clairvaux, św. Bonawentury, św. Franciszka Salezego. Kult ten ma podstawy ewangeliczne, szczególnie u św. Mateusza w zdaniu: „Uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokorny sercem” (11, 29). Oraz u św. Jana w opisie przebicia włócznią serca Ukrzyżowanego. Ojcowie Kościoła widzieli w otwartym tą raną Sercu źródło Kościoła i sakramentów. Serce Jezusa jest nie tylko symbolem, ale także rzeczywistością – dzięki unii hipostatycznej dwie natury, boska i ludzka, złączone są w jednej osobie. To zarówno wcielona miłość, jak i wcielony Umiłowany. Bosko-ludzkie Serce nadal płonie miłością, obecne w Eucharystii. W niezwykle prosty i sugestywny sposób obwieściły one miłość Zmartwychwstałego. Przeciwstawiły się jansenizmowi, z jego surowym moralizmem, wykluczającym jakąkolwiek radość. „Jeden jedyny raz tak własnymi słowami odwołał się Pan Jezus do swego Serca. I uwydatnił ten jeden rys: <>. Jakby chciał powiedzieć, że tylko tą drogą chce zdobywać człowieka, że przez <> chce być Królem serc. Cała tajemnica Jego królowania wyraża się w tych słowach” (Jan Paweł II, audiencja generalna 20 czerwca 1979 r.). Karl Rahner SJ określił Serce Jezusa jako „symbol odkupienia”.

Serca Jezusa jest niezgłębionym tematem, wręcz ośrodkiem, rdzeniem, chrześcijańskiej kontemplacji. Objawia Ono tajemnicę Ojca i miłość Trójcy Świętej. Duch Święty daje stopniowo coraz głębsze poznanie tych tajemnic w modlitwie wewnętrznej oraz w ciszy adoracji. Objawienie miłosierdzia Bożego siostrze Faustynie Kowalskiej niesie tę samą treść, co objawienia z Paray-le-Monial, jedynie z mniejszym akcentem na wynagrodzenie, a większym na ufność. W obrazie Bożego miłosierdzia Chrystus również wskazuje na swoje przebite Serce, z którego płynie krew i woda.